Zespół Szkół Muzycznych

Przedsięwzięcia artystyczne

Linki

Notacja chorału gregoriańskiego

Chorał gregoriański posługuje się sobie właściwą notacją, która na przestrzeni czasu kształtowała się na różne sposoby:

Rozwój notacji gregoriańskiej -
Incypit offertorium Erit vobis (od góry notacja cheironomiczna - neumatyczna,
dalej notacja literowa oraz notacje diastematyczne).
[Bartkowski B. Chorał gregoriański. IV. Rytm. W: Encyklopedia Katolicaka, tom III. Lublin 1979. szp. 225.]

Zapis współczesny (nr 4 w powyższym przykładzie) - stylizowany na notacji z XII i XIV w. i obowiązujący dziś w Kościele rzymsko-katolickim - wypracowali na przełomie XIX i XX w. Benedyktyni z Solesmes, na podstawie prowadzonych przez siebie badań paleograficznych. Badania te miały na nowo przywrócić chorał do życia jako właściwy śpiew Kościoła rzymskiego. Współczesna notacja gregoriańska składa się z następujących elementów:

System czteroliniowy na którym umieszczone są znaki notacji gregoriańskiej. (Przy większym ambitusie melodii używa się pojedynczej kreski dodanej z dołu lub z góry. Jednak zazwyczaj, aby nie wychodzić po za 4-linię zmienia się położenie klucza, bądź jego rodzaj.)

Klucze: C określający położenie dźwięku c1 oraz F określający położenie dźwięku f. (W dużym uproszczeniu można wskazać ich źródło w dwóch kolorowych liniach: czerwonej dla c1 i żółtej dla f. Użył ich w swej notacji Guido z Arezzo dla określenia położenia dwóch diatonicznych półtonów: e-f, h-c.)

Neumy i pozostałe znaki (notacja kwadratowa zawarta w Editio Vaticana):

Rodzaj znaku	Nazwy neum, ich rysunek i transkrypcja proponowana przez Liber Usualis	Opis	Uwagi dutyczące wykonania
Nuty porste		Punctum, punctum inclinatum oraz virga mogą być transkrybowane jako ósemka notacji wspoóczesnej	Pod względem trwania w wykonaniu wszystkie one są sobie równe.
Neumy złożone z dwóch nut. (Neuma - połączenie kilku nut w jedną grupę)	Pes (podatus)	Neuma założona z 2 nut z których 1 jest niższa a 2 wyższa
	Clivis (fleksa)	Neuma założona z 2 nut z których 1 jest wyższa a 2 niższa
Neumy złożone z trzech nut	Torculus	Neuma złożona z 3 nut z których środkowa jest wyższa
	Porrectus	Neuma złożona z 3 nut z których środkowa jest najniższa
	Climacus	Neuma złożona z 3 nut kolejno zstępujących
	Scandicus	Neuma złożona z 3 nut kolejno wstępujących
Neumy złożone z czterech nut	Porrectus fexus	Jeżeli do neumy podstawowej dodana jest nuta niższa od ostatniej nuty neumy to do nazwy głównej dodaje się określenie flexus.
	Torculus ressupinus	Jeżeli nuta dodana do neumy podstawowej jest wyższa od ostatniej nuty neumy to do nazwy głównej dodaje się określenie ressupinus
	Pes subbipunctis	Jeżeli do neumy podstawowej dodane są nuty kolejno idące w dół, niższe od ostatniej nuty neumy to do nazwy głównej dodaje się określenie sub(...)punctis.
Neumy likwescencyjne (zanikające)	Epiphonus	Neumy z ostatnią nutą zmniejszoną pod wzgl. graficznym. Pojawiają się zawsze w miejscu występowania zbitek spółgłosek np. alleluja, sanctus itp.	Nutę małą wykonuje się słabszym tonem, ale się jej nie skraca
	Cephalicus
	Ancus
	Torculus liquescenc
Stroficusy	Distrofa (Tristrofa)	Dwa (trzy) puncti quadrati znajdujące się obok siebie na tym samym dźwięku i przypadaące na tą samą sylabę określa się jako distrofa.	Maniera solesmenska początkowo zakładając reperkusję dla całej neumy, z powodów trudności wykonawczych proponuje natępujące rozwiązanie: wykonuje się je łącznie, jakby stanowiły jedną nutę podwójnej (potrójnej) długości.
Stroficusy	Bivirga (Trivirga)	Dwie (trzy) virgi znajdujące się obok siebie na tym samym stopniu i przypadające na tą samą sylabę określa się jako bivirga.
Znaki specjalne	Quilisma	Występuje w strukturach melodycznych wstępujących o 3 > (nuta zębata oznaczona w transkrypcji mordentem). Wskazuje miejsce półtonu diatonicznego (e-f, h-c)	Quilisma sama będąc nutą lekką, przejściową, powoduje wzdłużenie nuty leżącej bezpośrednio przed nią. Istnieją także inne sugestie dotyczące jej wykonania: jako tryl lub mordent, portamento, grupetto ornamentacyjne itp.
Znaki specjalne	Oriscus	Jeśli ostatnia nuta neumy spotyka się z punctum quadratum na tym samym dźwięku i przypada na tę samą sylabę, wówczas taką grupę nazywa się oriscus	(Maniera solesmeńska oriscus bardziej rozumie jako zjawisko aniżeli osobną nutę, stąd pomimo podania jego kształtu, w neumie salicus, oriscus wyrażony jest za pomocą punc-tum z iktusem. Także pressus rozumiany jest w podobny sposób).
Znaki zawierające oriscus	Pressus	Pressus ma wówczas miejsce, gdy spotkają się ze sobą punctum quadratum z pierwszą nutą neumy w ten sposób, że ostatnia nuta pierwszej neumy i pierwsza nuta neumy następnej znajdują się na unisonie i przy-padają na tę samą sylabę.	Wykonuję się je łącznie jakby nutę o podwójnej długości.
Znaki zawierające oriscus	Salicus	Neuma złożona z 3 nut kolejno wstępujących, z których środkowa (oriscus) oznaczona jest iktusem	Nutę oznaczoną iktusem - oriskus - solesmezycy proponują wzdłużyć.
Znaki powodujące wzdłużenie poszczególnych nut	Mora vocis	Kropka przy nucie.	Wzdłuża nutę przy której stoi o drugie tyle wartości (jednak nie o połowę jak to jest w notacji współczesnej).
	Epizema pozioma	Czasem ze wzgl. graficznych kreseczkę tę stawia się pod nutą. Niekiedy epizema ta dotyczy kilku nut.	Wzdłuża nieco nutę nad którą się znajduje
	Quilisma, pressus, bivirga, distrofa	(Według maniery solesmenskiej ptzy nie uwzględnieniu reperkusji, znaki te powodują wzdłużenia).
Ważniejsze znaki pomocnicze	Custos	Jest to zmniejszona graficznie nuta zapowiadająca nutę w następnym wierszu, na drugiej stronie lub przy zmianie klucza.	Nie wykonuje się go.
	Ictus	Krótka kreseczka pionowa umieszczana pod nutą lub ze wzgl. graficznych nad nutą jako znak rozpoczynającej się stopy rytmicznej	W żadnym wypadku nie jest to akcent, przycisk lub nacisk.
	Asteriscus *	Gwiazdka stawiana w tekście pokazująca miejsce gdzie przyłącza się większa liczba śpiewających. Bywają czasami umieszczone dwie gwiazdki, wskazują one że dopiero od tego miejsca śpiewają wszyscy, podczas gdy wcześniej śpiewali tylko kantorzy	W psalmach gwiazdka jest znakiem mediatio. Wskazuje gdzie należy zaczerpnąć oddech.
	Bemol	Melodie chorałowe są z natury melodiami diatonicznymi, stąd zawierają dwa półtony e-f oraz h-c. Jeżeli jednak melodia pnie się od dźwięku f to gdy dociera do dźwięku h brzmi nienaturalnie, fałszywie. Sprawę tę rozwiązuje wprowadzenie obniżenia dźwięku h na b (nigdy jednak te dwa dźwięki nie mogły się znaleźć w jednej frazie)	Bemol zapisywany zawsze jako znak przygodny obowiązuje do końca słowa, przy którym się pojawił lub do najbliższej divisio, zapi-sany natomiast jako znak przy-kluczowy obowiązuje w całym utworze
	Flexa †	Podłużny krzyżyk wskazuje w długich wersach psalmowych, gdzie należy wykonać wcięcie kadencyjne
	EUOUAE	Litery te są skrótem wzoru difirencji psalmowej: seculorum amen, w którym opuszczano wszystkie spółgłoski we wzorze dla zyskania miejsca.
	ij, iij	Litery ij wskazują na to że tekst wraz z melodią należy jeszcze raz powtórzyć, jeśli w tekście znajdu-ją się litery iij tekst należy powtó-rzyć trzykrotnie
	Pauzy (od góry: divisio finalis, maior, minor, minima)	divisio finalis - jest znakiem kadencji końcowej, divisio maior - oznacza kadencję okresu, pauza ta jest równa trwa-niu jednego tempus primus, divisio minor - krótka pauza oddechowa, rozdziela człony, divisio minima - oddziela docinki, pauza ta trwa nieznacznym kosztem nuty poprzedniej