Zespół Szkół Muzycznych

Przedsięwzięcia artystyczne

Linki

Powstanie i rozwój notacji muzycznej w średniowieczu

Uwagi wstępne

Do czasu pojawienia się notacji cały repertuar śpiewów chorałowych był przechowywany w pamięci i przekazywany drogą ustną.
Notacja neumatyczna, która pojawiła się jako pierwsza, nie może być traktowana w sposób w jaki dziś traktujemy współczesne notacje. Służyła ona bardziej do studiowania, niż do czytania.
To, że notacja w ogóle się pojawia, jest świadectwem upadku pewnej tradycji. To zaś zrodziło potrzebę utrwalenia jej w jakiś sposób. Notacja neumatyczna pojawiaja się na terenie dzisiejszej Francji. Wielu uważa, że notacją najwcześniejszą jest notacja paleofrankońska.

Hipotezy dotyczące źródeł powstania notacji neumatycznej

Koncepcja cheironomiczna

Wychodzi z założenia, że wczesne neumy odzwierciedlają gesty Kantora prowadzącego śpiew.
Twórcą tej koncepcji jest Andre Mocquereu.
O tej koncepcji: Wagner, Jammers, Stäblein - prawie wcale nie próbując ją potwierdzić.
Hucke natomiast, zanotował iż nie ma dowodu by jakakolwiek notacja śpiewów była związana z tą metodą.
Jak się wydaje teoria ta nie ma żadnego poparcia. Nie oznacza to bynajmniej, że jest ona mylna. Eksperymenty pokazują, że jest możliwe odtworzenie z kształtów neum ruchów ręki dyrygenta. Więc i odwrotność też jest możliwa.

Koncepcja akcentowa

Zakłada ona iż znaki neumatyczne pochodzą od akcentów używanych przez łacińskich gramatyków.
Są to:

accentus acutus,
accentus gravis,
accentus circumflex.

Twórcą tej teorii był Coussemaker (1852). Wspomina o niej także Pothier (1880) oraz Suñol (1935).
Znaki prozodyczne znane były już w Grecji mniej więcej od III w p.n.e.:

oxeia - akcent ostry; oznaczał wzniesienie tonu → acutus,
bareia - akcent ciężki - oznaczał niższe intonowanie sylaby → gravis,
perispomene → circumflex.

Znaki interpunkcyjne i notacja ekfonetyczna

Uważa się iż na rozwój notacji neuatycznej miał także wpływ system interpunkcyjny wczesnego średniowiecza.
System ten dzielił zdania na poszczególne jednostki syntaktczne za pomocą następujących znaków:

comma - krótka pauza,
colon średnia pauza,
periodus - zakończenie zdania,
znak zapytania - przypomina swym kształtem znak quilismy w notacji neumatycznej.

Te znaki interpunkcyjne mogły służyć jako wskazówka do zastosowania obiegowych formuł melodycznych stosownych dla poszczególnych części zdania.
W dalszym rozwoju z interpunkcji powstało pismpo lekcyjne (lektionschrift) służące notowaniu formuł melodycznych stosowanych w czasie wykonywania czytań liturgicznych. Pismo to posługiwało się następującymi znakami:

punctus circumflexus - wyznacza melodyczne obniżenie, stosowany jest na końcu myśli gdy sens zdania jest niepełny → odpowiada kategorii media distinctio (comma),
punctus elevatus - wyznacza stopniowe obniżenie melodii na kolejnych stopniach skali i następnie skok w górę na dźwięk wyjściowy, w miejscu zakończenia myśli, której sesn jest pełny, ale po której następuje jej rozwinięcie → odpowiada kategorii subdistinctio (colon),
punctus versus - wyznacza obniżenie melodii realizowane na różny sposób, w miejscu pełnego zakończenia myśli → odpowiada kategorii plena distinctio (periodus),
punctus interrogativus - wyznacza stopniowe obniżenie, a następnie stopniowe podniesienie melodii, w miejscu pojawienia się pytania.

Notacja bizantyjska

Bizantyjska notacja neumatyczna była blisko spokrewniona z bizantyjską notacją ekfonetyczną. Niektóre znaki są wręcz identyczne.
Znaki notacji paleobizantyjskiej z X w. od bizantyjskich znaków ekfonetycznych różnią się tym, że te pierwsze dotyczą pojedynczych sylab zaś te drugie dotyczą całych zdań.

Wczesne świadectwa notacji neumatycznej na zachodzie

Najwcześniejsze ślady notacji pojawiają się w IX w.
Aurelian de Reome piszący ok. 850 r. jasno wskazuje na obecność znaków pisanych.
Początkowo notowano tylko pewne fragmenty.
Najstarszym zabytkiem dotrwałym do naszych czasów jest kopia prosuli Psalle modulamina przepisana prawdopodobnie niejakiego Engyldeo, kleryka z klasztoru św. Emmerama w Regensburgu (817 - 834).

Kompletnie notowane księgi pojawiają się dopiero pod koniec X w.

Notacja neumatyczna

Kształty i znaczenie poszczególnych znaków

Powyższa tabela zawiera nazwy neum, opis ich wykonania (H - nuta wyższa, M - nuta pośrednia, L - nuta niższa), oraz ich rysunek zaczerpnięty z manuskryptu odnalezionego w bibliotece Instytutu Medycznego w Montpellier.
Transkrypcja umieszczona poniżej numeruje poszczególne znaki notacji neumatycznej zgodnie z numeracją przyjętą w tabeli, przez co możliwa jest ich identyfikacja.

Znaczenie nazw łacińskich i związek poszczególnych neum z akcentami gramatycznymi

virga - rózga → accentus acutus; w zależności od kontekstu oznacza dźwięk wyższy od poprzedniego
tractulus → accentus gravis; w zależności od kontekstu oznacza dźwięk niższy od poprzedniego
clivis - clivus - ślimak → accentus acutus + accentus gravis
pes - stopa → accentus. gravis + accentus acutus
porrectus - rozciągać → accentus acutus + accentus gravis + accentus acutus
torculus - korkociąg → accentus gravis + accentus acutus + accentus gravis
climacus - gr. climax - drabina → accentus acutus + accentus gravis + accentus gravis
scandicus - scandere - piąć się, iść pod górę, wznosić się → accentus gravis + accentus gravis + accentus acutus
quilisma - gr. kylisma - chodzi o kręcenie się → znak zapytania
oriscus - gr. horos - ograniczenie (?) → znak kontrakcji (Señor)
epiphonus - gr. epi + phone - dodne dźwięki
cephalicus - gr. kephalis - mała głowa
ancus - gr. agkon - krzywa, falowana

Informacje dotyczące rytmu

Informacje na temat rytmu zawarte są w modyfikowanym zapisie znaków (przez dodanie liter oznaczających lub zmianę rysunku znaku - np. dodanie episemy)
Po przez dodawanie liter oznaczających - przede wszystkim t oraz c:

Dynamiczne

f - cum frangore seu frendore (ze złamaniem, zginaniem; ze zgrzytaniem, rozgryzaniem) - z ostrym atakiem
k - klenche (Gr. ?) seu clange (brzmieć, dmić) - dźwięcznym tonem

Melodyczne

a - altius (altiusculus - trochę wyższy) → wyższym dźwiękiem
e seu eq - equaliter (aequaliter - równo) → na tym samym poziomie
i, io seu iu - inferius, iosum seu iusum (niżej) → niższy
iv - inferius valde (niżej bardzo) → znacznie niżej
l - levate (wznieście) → podniesiony
s - sursum (w górę) → wznoszony

Rytmiczne

c - cito seu celeriter (szybko, prędko) → szybko

t - trahete seu tenere (ciągnijcie, trzymać) → trzymać

x - expetate (oczekujcie) → czekać

W notacji laońskiej:

Melodyczne

eq - equaliter
h - humiliter
s - sursum

Rytmiczne

a - augete

c - cito seu celeriter

n seu nl seu nt - naturaliter

t - trahete seu tenete

Poniżej przykład modyfikacji rytmicznej znaku przez zastosowanie liter oznaczjących i epizem.

Style regionalne notacji neumatycznej

Notacje francuska i niemiecka

Choć powszechnie uważane za różne, znaki francuskie i niemieckie podobne są do siebie pod wieloma podstawowymi względami. Zwyczaj klasyfikowania ich oddzielnie ustalił się, ponieważ podczas gdy znaki notacji francuskiej są bardziej wertykalne te z niemieckich źródeł są zwykle kreślone skośnie. Ponadto wiele uwagi zwrócono na najbardziej interesujące źródło notacji niemieckiej - manuskrypt St. Gall zawierający bogactwo szczegółów notacyjnych nie spotykanych w źródłach francuskich. Stworzyło to wrażenie dwóch różnych od siebie systemów. Jednak pomimo stwierdzenia, iż notacja St. Galleńska jest wyjątkowa, przy porównaniu znaków prostych, niemieckich i francuskich podobieństwa stają się oczywiste. Różnorodność francuskich notacji odnalezionych w źródłach Cluniac została dokładnie zbadana przez Houliera (1951). Notacja w źródłach St. Gall przez długi czas była obiektem intensywnych studiów.

Notacja paleofrankońska

Przeciwnie do dawno ustalonych typów francusko-niemieckich, znaki paleofrankońskie znane były jedynie w niewielkim rejonie północno-wschodniej Francji. Przetrwała tam jedynie garstka źródeł, z których żadne nie jest kompletną księgą liturgiczną (np. graduałem lub antyfonarzem). Nazwę "paleofrankońska" nadał tej notacji Handschin twierdząc, że jest to najstarszy typ notacji jaki rozwinął się w imperium frankońskim. W notacji tej zamiast pes i clivis z dwoma wyraźnymi momentami zapisania używa się jedynie skosów lub lekko ukośnych pociągnięć. Porrectus i torculus także mają tendencję do formowania pojedynczego łuku lub kąta niż raczej figury złożonej z 3 części. Quilisma i oriscus nie są obecne w najwcześniejszych źródłach.

Notacja laońska

Nazwa tej notacji zaczerpnięta jest od najbardziej znanego jej reprezentanta - manuskryptu: Laon, Bibliotheque Municipale 294. Także fakt iż miasto Laon centralizuje obszar jej występowania wpłynął na wybór nazwy. Najbardziej jej charakterystyczną cechą jest mały hak używany w miejscu punctum (czasem nazywany unicus). Virga tu ma zwykle kształt długiego płaskiego S. Prawie nigdy nie spotyka się jej po za kombinacjami z punctum gdy tworzą np. pes, lub inny znak. Notacja z manuskryptu Laon 239 ze względu na swą złożoność i wyszukaność może być porównana jedynie z notacją St. Galleńską. Francusko-niemiecka notacja rozpoczyna swe clivis od zwróconej ku górze kresce (pociągnięcia) natomiast notacja laońska i bretońska zamiast tego rozpoczyna go od krótkiego, niemal pionowego pociągnięcia (ruchu) piórem. Czasem jest to płytki łuk, który zgina się w kierunku następującego po nim pociągnięcia w dół.

Notacja bretońska

Notacja bretońska zawdzięcza swoją nazwę od obszaru północno-zachodniej Francji. Stąd pochodzą praktycznie wszystkie jej źródła. Pod wieloma względami ppodobna jest do notacji laońskiej, jednak jest bardziej zwarta w ogólnym obrazie oraz brak tu charakterystycznego laońskiego haku (unicusa). W notacji tej nie występuje quilisma - w miejscu gdzie według innych rękopisów spodziewana jest ona lub oriscus użyte są dwa inne znaki, ale zasady rządzące ich użyciem w notacji bretońskiej są nieco inne.

Notacja akwitańska

Chociaż wiele notacji używa kombinacji disjunct punctus i virgae jako szczególnego wariantu zamiast ich bardziej powszechnych form połączeń dla clivis , flexa itd., niektórzy chcą uczynić formy disjunct obowiązującymi. Jest to jak ze znakami akwitanskimi. Znowu virga jest zwykle umieszczana w kompozycji z innymi elementami. Znamiennym jest, że notacje laońska, bretońska i akwitańska wstępują po przekątnej i opadają pionowo.

Typy pokrewne do notacji francusko-niemieckiej

Znaki odmiany francusko-niemieckiej były także używane poza obszarem ich "domu". Pionowe znaki niemieckie były kopiowane w Angli w późnym X w., także w północnych Włoszech, w miejscach takich jak Novelesa, Asti oraz z bardziej indywidualnymi cechami w Brescia i Mantua. Notacje w Monza i Bobbio używały skośnych niemieckich kształtów. Poza tym, znaki wykazujące bardzo ogólne podobieństwo do głównego francusko-niemieckiego typu są znajdywane zarówno w Hiszpanii i Włoszech. Z dwóch głównych hiszpańskich typów, te z północnej Hiszpanii miały proste kształty, zaś te z Toledo niemal poziome. Oba jednak uznawane są za spokrewnione ze znakami francuskimi. Dalsze badania będą potrzebne przy identyfikacji użycia znaków ornamentacyjnych w notacji hiszpańskiej - quilisma, oriscus, liquescents. Długie, grube kreski (znaki) użyte w dobrze znanym źródle, prawdopodobnie z Bolonii, Rzym Biblioteca Angelica 123 (XI w.), są także blisko spokrewnione z typem niemiecko-francuskim. Notacja ta jest także odnajdywana w źródle prawdopodobnie z Modemy i w innym sięgającym daleko na południe, możliwe iż z rytu monastycznego w Abrumi, Rzym, Biblioteca Angelica V (związana przez repertuar źródeł benewentyńskich).

Notacja katalońska

Źródła z katalońskiego obszaru północno-wschodniej Hiszpanii zawierają znaki, które zasadniczo zachowują trochę podobieństwa z tymi z obszaru akwitańskiego. Np. trzy puncta uszeregowane pionowo oznaczają wznoszący się scandicus, a nie opadający climacus jak w notacji akwitańskiej; pierwszeństwo tam przyznano formom złączonym. Znaki katalońskie nie są jak inne znaki wznoszące się pionowo, opadają na bardzo płytkiej pochyłości.

Inne włoskie notacje

Poza kształtami francuskimi i niemieckimi, także inne notacje zostały zaadaptowane we Włoszech. Na notację w Como wpłynęły znaki laońskie, zaś znaki bretońskie w Pawi. Formy rozłączne (jednak niepodobne do znaków akwitańskich) były preferowane w bardzo indywidualnym stylu w Nonatola. Notacja ta pokrewna jest tej znalezionej w Toledo i także występuje okazjonalnie w rękopisach werońskich. Szczególną cechą notacji nonatolańskiej jest sposób w jaki litery tekstu były prowadzone - z długim pociągnięciem pióra do wysokości odpowiedniej dla zaśpiewanej nuty, co oczywiście było możliwe jedynie dla pierwszej nuty każdej sylaby. Źródła z wielu włoskich ośrodków z czasu przed wejściem w użycie notacji liniowej (XI w. lub później) prawie wcale się nie zachowały. Źródła z Mediolanu ukazują, że ich znaki często istniały w małych grupach drobnych, falowanych kresek połaczonych delikatnymi liniami.

Tabela porównawcza stylów notacji

oprac. Waldemar Cieślok

Literatura:

D. Hiley: Western Plainchant (wszystkie przykłady nutowe zaczerpniete są z niniejszej pozycji)